Νησιά σε υδατική ασφυξία: Η περίπτωση της Ίου – Πώς τα λίθινα φράγματα εμπλουτίζουν τον υδροφόρο ορίζοντα

Η διαθεσιμότητα νερού αναδεικνύεται ως μία από τις σημαντικότερες περιβαλλοντικές προκλήσεις των τελευταίων δεκαετιών, είτε εκδηλώνεται με ξηρασίες, είτε ως πλημμυρικά φαινόμενα. Και ενώ το μεγαλύτερο μέρος της χώρας αντιμετωπίζει προκλήσεις είτε λόγω της έλλειψης, είτε λόγω της “υπεροπροσφοράς” νερού – όπως δείχνουν τα μεγάλα πλημμυρικά συμβάντα των τελευταίων 5 ετών σε Θεσσαλία και άλλες περιοχές, αλλά και τα προβλήματα επάρκειας νερού στην πρωτεύουσα- οι Κυκλάδες θεωρούνται ως μια από τις πλέον ευάλωτες περιοχές που απειλούνται από φαινόμενα ξηρασίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα Κυκλαδίτικα νησιά είναι μεταξύ των περιοχών στη χώρα με τις περισσότερες ημέρες ξηρασίας ανά έτος.

Ωστόσο, ενώ τα προβλήματα με την έλλειψη νερού είναι αναμενόμενα για τα νησιά των Κυκλάδων, οι πλημμύρες επίσης έχουν αρχίσει να αποτελούν σημαντικό κίνδυνο για την περιοχή. Οι πλημμύρες στην Πάρο τον Μάρτιο του 2025 αναδεικνύουν ότι τα έντονα καιρικά φαινόμενα, καθώς και οι καταστρεπτικές ανθρώπινες παρεμβάσεις στο τοπίο λόγω κυρίως της τουριστικής ανάπτυξης, έχουν αφήσει έκθετα τα νησιά μας και στα πλημμυρικά φαινόμενα.

Τις δύο αυτές όψεις του ίδιου νομίσματος πραγματεύεται μελέτη που ολοκληρώθηκε πριν λίγο καιρό από το WWF Ελλάς για το νησί της Ίου, στο πλαίσιο του προγράμματος MedReset που προωθεί την κατασκευή μικρών λίθινων φραγμάτων σε καίρια σημεία του νησιού για τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα, τη μείωση του κινδύνου πλημμύρας και ξηρασίας τοπικά, αλλά και την ενίσχυση της βιοποικιλότητας1.

Η περίπτωση της Ίου

Η συγκεκριμένη μελέτη καταγράφει την εμφάνιση φαινομένων ξηρασίας και πλημμύρας στο νησί της Ίου, καταλήγοντας σε συγκεκριμένες προτάσεις αντιμετώπισής τους. Η επιλογή της Ίου δεν έγινε τυχαία, καθώς το νησί πλήττεται από ξηρασία εδώ και χρόνια, καθώς και από τακτικές πλημμύρες που καταγράφονται κάθε 10 με 15 χρόνια περίπου.
Μέσα από τη μελέτη, διαπιστώνεται πως τα φαινόμενα της ξηρασίας και της πλημμύρας στο νησί συνδέονται τόσο με τη νέα κλιματική πραγματικότητα που βιώνουμε (παρατεταμένοι καύσωνες, μειωμένες, αλλά έντονες βροχοπτώσεις, κ.α.), όσο και με τις διαχρονικές ανθρώπινες παρεμβάσεις στο τοπίο και τα υδατικά συστήματα (καταστροφή υγρότοπων, τσιμεντοποίηση ρεμάτων, κτλ.).

Τα φαινόμενα ξηρασίας

Η Ίος αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας καθώς η μέση ετήσια βροχόπτωση έχει μειωθεί κατά 25% από το 2009, ενώ η μέση θερμοκρασία αυξήθηκε σχεδόν κατά 4%, εξηγώντας γιατί η λιμνοδεξαμενή του Μυλοπότα (ο βασικός ταμιευτήρας νερού στο νησί) παραμένει άδεια εδώ και τέσσερα χρόνια. Αυτή η σταδιακή μεταβολή των κλιματικών συνθηκών αποτυπώνεται και στα διάφορα κλιματικά μοντέλα τα οποία προβλέπουν σημαντική αύξηση της διάρκειας των περιόδων ξηρασίας καθώς και της έντασης αυτών των φαινομένων μέσα στα επόμενα χρόνια.

Η αύξηση του τουρισμού επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την κατανάλωση νερού: είναι χαρακτηριστικό ότι οι διανυκτερεύσεις από 40.000 το 2005 εκτοξεύτηκαν σε 220.000 το 2023, τα Airbnb ξεπερνούν τα 420 (το 20% των κτισμάτων του νησιού), ενώ οι πισίνες έχουν πολλαπλασιαστεί από τις 41 το 2002 στις 228 σήμερα, απαιτώντας 45.000 κυβικά μέτρα νερού ετησίως.

Η υπερβολικά πλέον αυξημένη ζήτηση για νερό στην Ίο καλύπτεται μέσω γεωτρήσεων και τεσσάρων μονάδων αφαλάτωσης. Παρ’ όλα αυτά, η υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων έχει οδηγήσει σε σοβαρή ποσοτική υποβάθμιση των υδροφορέων, όπως αποδεικνύεται από τη συνεχή μείωση της παροχής πηγών και τη σημαντική πτώση της στάθμης στις γεωτρήσεις και τα πηγάδια.

Οι πλημμύρες

Σύμφωνα με τη μελέτη, το νησί πλήττεται περίπου κάθε 10 με 15 χρόνια από πλημμυρικά συμβάντα με τη σημαντικότερη πλημμύρα να συμβαίνει το 2003, προκαλώντας εκτεταμένες ζημιές στον Κάτω Κάμπο και την περιοχή του Μυλοπότα. Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να αυξήσει τη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων και των πλημμυρών όπως καταγράφεται στο σχέδιο διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας νήσων Αιγαίου, ενώ οι επιπτώσεις τους εντείνονται λόγω της υποβάθμισης των υγροτόπων και των ρεμάτων από ανθρώπινες επεμβάσεις -ιδιαίτερα σε τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές. Αυτό σημαίνει πως σε αντίστοιχα φαινόμενα στο μέλλον, ο κίνδυνος εκτεταμένων καταστροφών είναι σημαντικά αυξημένος.

Στον Κάτω Κάμπο, για παράδειγμα, οι δομημένες επιφάνειες καλύπτουν πλέον το 20% της περιοχής, ενώ σχεδόν όλα τα ρέματα έχουν τσιμεντωθεί και λειτουργούν ως βασικό οδικό δίκτυο. Ταυτόχρονα, οι υγροτοπικές εκτάσεις έχουν περιοριστεί και κατακερματιστεί από κατοικίες, δρόμους και μαντρότοιχους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της «Λίμνης» — του μεγαλύτερου υγρότοπου του νησιού — που μέχρι τη δεκαετία του 1970 αποτελούσε τοπόσημο της περιοχής, αλλά στη συνέχεια επιχωματώθηκε το μεγαλύτερη τμήμα της.

Προτάσεις για την αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων

Έχοντας αναδείξει την κρισιμότητα της κατάστασης σχετικά με τις κλιματικές προκλήσεις στην Ίο, η μελέτη καταλήγει σε διάφορες προτάσεις, μεταξύ των οποίων και λύσεις που βασίζονται στη φύση, όπως τα μικρά λίθινα φράγματα και η αποκατάσταση της κοίτης των χειμάρρων. Οι προτάσεις αυτές έχουν γνωστοποιηθεί στους αρμόδιους φορείς, στο πλαίσιο της σύνταξης του Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδίου του Δήμου Ιητών και εστιάζουν στις εξής κύριες δράσεις:

• Την κατασκευή μικρών λίθινων φραγμάτων στο σύνολο των ρεμάτων που καταλήγουν στον Κάτω Κάμπο της Ίου, ως μέτρο για την μείωση του πλημμυρικού κινδύνου αλλά και την ενίσχυση της τροφοδοσίας των υπόγειων νερών.
• Την αποκατάσταση συγκεκριμένων τμημάτων της κοίτης των χειμάρρων ώστε να οδηγείται το νερό απρόσκοπτα στη θάλασσα χωρίς να συναντάει εμπόδια που ενισχύουν τα φαινόμενα πλημμυρών στην περιοχή.
• Τον περιορισμό της δόμησης στον Κάτω Κάμπο ώστε να περιοριστεί ο κατακερματισμός των υγροτοπικών εκτάσεων που λειτουργούν ως περιοχές απορρόφησης των πλημμυρών.
• Την ορθή χρήση του νερού μέσω του περιορισμού χρήσης σε πισίνες και καλλωπιστικούς κήπους αλλά και την ενίσχυση της λειτουργίας παραδοσιακών πρακτικών αποθήκευσης νερού όπως οι στέρνες.

Η περίπτωση της Ίου δεν αποτελεί ένα τοπικό παράδοξο, αλλά είναι ένας καθρέφτης πολλών νησιωτικών περιοχών στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο. Τα όρια που θέτει η κλιματική κρίση και το φυσικό περιβάλλον απέναντι στην τουριστική πίεση απαιτούν τον επανασχεδιασμό του τρόπου με τον οποίο διαχειριζόμαστε το νερό, ξεφεύγοντας από τη μέχρι τώρα λογική των αποσπασματικών διαχειριστικών πρακτικών. Η προστασία των υδάτινων πόρων δεν είναι μόνο περιβαλλοντική ανάγκη, αλλά προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα των νησιών και την ποιότητα ζωής των κατοίκων και των επισκεπτών τους.