Η περίπτωση του Φιντέλ Κάστρο, αναδεικνύει ένα κομβικό σημείο, στην πολιτική και φιλοσοφική σκέψη. Αναδεικνύει, δηλαδή, τον αναντικατάστατο ρόλο της προσωπικότητας, στην ιστορία και τη διαμόρφωση των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων.
Εν προκειμένω, θα ήταν αδύνατο να φανταστούμε τη συγκεκριμένη πορεία της Κούβας, χωρίς την καταλυτική παρουσία του μέχρι προχθές φυσικού ηγέτη της. Δεν είναι, όμως, αυτό το μοναδικό παράδειγμα. Φαντάζεται κανείς τη Γαλλική επανάσταση (1789) χωρίς τον Ροβεσπιέρο ή την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία, χωρίς τον Λένιν; Ο τελευταίος, που κατάφερε να επιβάλει τη βούληση του, κόντρα στη διαφορετική γνώμη κορυφαίων προσωπικοτήτων του λεγόμενου Μποσελβίκικου Κόμματος (Ζινόβιεφ, Μπουχάριν) είναι εκείνος που ανέδειξε την ιδιαίτερη σημασία του χρόνου, με την περίφημη φράση: «Χθες, ήταν πολύ νωρίς. Αύριο θα είναι πολύ αργά. Τώρα είναι η ώρα». Βέβαια, προκύπτει και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, η λεγόμενη «ετερογονία των σκοπών», με την παρεμβολή απρόβλεπτων παραγόντων, που ανατρέπουν τους ηγετικούς σχεδιασμούς. Στην περίπτωση του Λένιν, η απρόβλεπτη μεταβλητή ήταν ο Στάλιν, την ανάδειξη του οποίου, μάταια προσπάθησε να αποτρέψει. Αλήθεια, θα ήταν ίδια η εξέλιξη της Οκτωβριανής Επανάστασης και της Σοβιετικής Ενωσης, χωρίς τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Γεωργιανού; Ή, στα καθ’ ημάς, θα ήταν ίδια, άραγε, η πορεία των πραγμάτων, χωρίς την ηγετική παρουσία, στο ΚΚΕ, του Νίκου Ζαχαριάδη;
Επειδή δε, θα ήταν δυνατό να αντιταχθεί, πως τα παραπάνω αναφέρονται σε «έκτακτες» και «ανώμαλες» καταστάσεις, ας αναλογιστούμε, επί παραδείγματι, αν θα ήταν δυνατή η πορεία του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας, από το περιθώριο και την πολυδιάσπαση, στην ενότητα και την ηγεμονική παρουσία (μετά το Συνέδριο του Επιναί, το 1971) χωρίς την κυριαρχική παρουσία του Φρανσουά Μιτεράν. Αντίστοιχα, τηρουμένων των αναλογιών, θα μπορούσαν να λεχθούν για το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ισπανίας και τον Φελίπε Γκονζάλες ή το ημέτερο ΠΑΣΟΚ και τον Ανδρέα Παπανδρέου. Αλλά και το ρεύμα του «ευρωκομμουνισμού», με τις πολύπλευρες επιδράσεις του, φέρει την καταλυτική «σφραγίδα» μιας προσωπικότητας, του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ.
Υπάρχει, ωστόσο, μια κρίσιμη διαφορά. Στις ανοιχτές κοινωνίες, της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, υπάρχουν θεσμικά αντίβαρα, κόμματα δημοκρατικά οργανωμένα, αλλά και ποικίλες μορφές συλλογικής έκφρασης, που δημιουργούν «αναχώματα», απέναντι σε ενδεχόμενα αυταρχικής εκτροπής, υποχρεώνοντας και τους πλέον χαρισματικούς ηγέτες, να αποδέχονται πλαίσια κανόνων και περιορισμών, στην εξουσία τους.
