Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Η συζήτηση για την κρίση και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης απαιτεί μια αναδρομή στις καταβολές της Ευρωπαϊκής Ιδέας, παράλληλα με την διατύπωση προτάσεων για την υπέρβαση της σημερινής κρίσης της ενοποίησης και την διεκδίκηση μιας νέας Ευρώπης, που θα πρέπει να καλύψει το Δημοκρατικό έλλειμμα που έχει προκύψει από τις οικονομικές πολιτικές και το άνοιγμα της πόρτας στα νεοναζιστικά μορφώματα.
Κάποιοι θεωρούν ότι η ενωμένη Ευρώπη είναι ιδέα δυτικοευρωπαϊκή, που γεννήθηκε μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο, αγνοώντας ότι η ιδέα αυτή γεννήθηκε πριν από 200 χρόνια, ως ιδέα φιλειρηνική, δημοκρατική και πανευρωπαϊκή. Πρωτοδιατυπώθηκε από πρωτοπόρους και φωτισμένους Ευρωπαίους διανοητές, όπως οι Ανρί ντε Σεν Σιμόν, Καποδίστριας, Σαρλ Φουριέ, ο Βίκτορ Ουγκώ, ο Προυντόν, ο Μπακούνιν και ο Σπινέλλι.
Πρώτος ο Ανρί ντε Σεν Σιμόν, ένας από τους πρωτοπόρους σοσιαλιστές της Γαλλίας και θεμελιωτής της επιστήμης της Κοινωνιολογίας, είχε υποστηρίξει από το 1814 την ενοποίηση της Ευρώπης.
Κατά τον Σεν Σιμόν, δεν αρκεί να οργανωθεί σε κοινή βάση η οικονομική και πολιτική ζωή της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Για να ριζώσει και σταθεροποιηθεί αυτή η κοινωνία απαιτείται από όλες τις πλευρές μία δύναμη που θα συνενώσει τις επιθυμίες, θα συντονίσει τις κινήσεις, θα καταστήσει τα κοινά συμφέροντα και τις μόνιμες υποχρεώσεις. Χρειάζεται επίσης μία κοινή ηθική βάση και μία πίστη που θα εμφυσήσει μέσα στις ψυχές των λαών το πατριωτικό φρόνημα, πράγμα που δεν σημαίνει απλά και μόνο την προάσπιση των γεωγραφικών συνόρων της Ηπείρου, αλλά, κυρίως, την προσήλωση σε ένα κοινό κώδικα αξιών.
Επομένως, μία από τις αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι να διευθύνει την εκπαίδευση και τη μόρφωση σε ολόκληρη την Ευρώπη και μέσω αυτής να διαδώσει ένα κώδικα ηθικής γενικό, αλλά και εθνικό και ατομικό. Σε αυτόν τον ηθικό κώδικα θα πρέπει να καταδεικνύεται πως οι αρχές επάνω στις οποίες θα στηρίζεται η ευρωπαϊκή ομοσπονδία είναι οι καλύτερες, οι πιο στέρεες, οι μόνες που μπορούν να κάνουν την κοινωνία όσο το δυνατόν πιο ευτυχισμένη, στο βαθμό, βέβαια, που εξαρτάται και από τη φύση του ανθρώπου και από το επίπεδο της μόρφωσής του.
Το μακρινό όραμα του Σαρλ Φουριέ, στο δοκίμιο του που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 1814, ανέλυε τη δημιουργία μιας κοινωνίας που θα συμπεριλάμβανε όλους τους ανθρώπους της Γης και θα αναλάμβανε τη συστηματική εκμετάλλευση του πλανήτη, τον οποίο αποκαλούσε «γαιοκτησία του ανθρώπινου είδους», πάντοτε όμως με γνώμονα την υλική βελτίωση και την ηθική ανύψωση των πολλών. Πεποίθησή του ήταν επίσης πως η ενοποίηση του κόσμου, η παγκοσμιοποίηση, έπρεπε να ξεκινήσει από την Ευρώπη, δοθέντος ότι η ευρωπαϊκή κοινωνία διέθετε ήδη τις βασικές προϋποθέσεις: όμοια κοινωνική δομή, κοινή θρησκεία και κοινή πολιτιστική κληρονομιά. Και την αναγκαιότητα των μέσων να ενοποιηθούν οι λαοί τη Ευρώπης σε ενιαίο πολιτικό σύστημα διατηρώντας την εθνική ανεξαρτησία του καθενός.
Ο Βίκτορ Ουγκώ υπήρξε ένας από τους δυναμικότερους εκφραστές του κατ’ εξοχήν μεσσιανικού γαλλικού ρομαντισμού. Σε µια ανοιχτή επιστολή του, στις 29 Αυγούστου 1876, θέτει το θέμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, ως µόνο τρόπο για να σταματήσουν οι αιματοχυσίες σ’ αυτή την Ήπειρο γράφει: «πρέπει να διαδεχθούν οι ενωμένοι λαοί… Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, αυτός είναι ο μοναδικός στόχος, το μοναδικό λιμάνι.
Πράγματι, η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχε ωριμάσει μέσα του ήδη από το 1870, δηλαδή από τη στιγμή που ο πόλεμος είχε χτυπήσει την καρδιά της γηραιάς Ηπείρου με τη σύρραξη ανάμεσα στην Πρωσία και την πατρίδα του, τη Γαλλία.
Ο Καποδίστριας μιλούσε για «μια κοινή πατρίδα, την Ευρώπη», τονίζοντας ότι «μονάχα η έλλογη επικράτηση των φιλελεύθερων και δημοκρατικών ιδεών, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των μικρών λαών και όχι η επιστροφή σε παλιούς και ξεπερασμένους θεσμούς της βίας, είναι εκείνα που πρέπει να αποφασίσουμε, προκειμένου να επιτύχουμε την επικράτηση της ειρήνης και της συμφιλίωσης των λαών της Ευρώπης».
Ωστόσο, έχει τεράστιο ενδιαφέρον ότι μετέπειτα αναρχικοί διανοητές και επαναστάτες, όπως ο Προυντόν και ο Μπακούνιν, μοιράζονταν κάτι κοινό: το θαυμασμό τους για το ομοσπονδιακό σύστημα της Ελβετίας, το οποίο θεωρούσαν πρότυπο για μια μελλοντική ευρωπαϊκή ομοσπονδία. Εδώ, λοιπόν, η συνεισφορά του Καποδίστρια, ο οποίος ως γνωστόν ήταν εκ των πρωτοπόρων της ελβετικής συνομοσπονδίας, συναντά τη ριζοσπαστική σκέψη των Ευρωπαίων επαναστατών του 19ου αιώνα.
Ο Μπακούνιν μίλησε στο συνέδριο που έγινε το 1867 στη Γενεύη από τον Συνασπισμό για την Ειρήνη και την Ελευθερία, είπε: «για να θριαμβεύσει η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η ειρήνη στις διεθνείς σχέσεις στην Ευρώπη και για να αποτραπεί ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των διαφόρων λαών που συνθέτουν την ευρωπαϊκή οικογένεια, ένας δρόμος μόνο μένει ανοιχτός: να συσταθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης… Η διαμόρφωση αυτών των Πολιτειών της Ευρώπης δεν θα επιτευχθεί ποτέ μεταξύ των κρατών, όπως αυτά συνίστανται επί του παρόντος, εξαιτίας της τερατώδους ανισότητας που υπάρχει μεταξύ των διαφόρων δυνάμεών τους».
Εκατό χρόνια μετά, ο Σπινέλλι, εξόριστος στο νησί Βεντοτένε από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, έπιανε το νήμα εκεί που το είχαν αφήσει οι ριζοσπάστες του 19ου αιώνα και μας άφηνε το ομώνυμο Μανιφέστο για την Ενωμένη Ευρώπη, το οποίο αποτελεί ίσως το πληρέστερο κείμενο για τον ευρωπαϊκό φεντεραλισμό τον 20ο αιώνα.
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το πολιτικό κλίμα ήταν πιο ώριμο από ποτέ για μια ενδεχόμενη ενοποίηση της Ευρώπης. Η ενότητα θεωρήθηκε από πολλούς ως η μοναδική λύση για την αποφυγή μελλοντικών πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και την απομόνωση των ακραίων μορφών εθνικισμού, οι οποίες ήταν υπεύθυνες για τη πρόσφατη καταστροφή της ευρωπαϊκής ηπείρου. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, με το λόγο που εκφώνησε στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης το 1946, προτείνει την ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής οικογένειας σε κλίμα ειρήνης, ασφάλειας και ελευθερίας. Στις 9 Μαΐου 1950 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν πρότεινε μια πρόταση για κοινή διαχείριση από τη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία των βιομηχανιών του άνθρακα και του χάλυβα. Η πρόταση, γνωστή ως Διακήρυξη Σουμάν, περιέγραφε το σχέδιο ως «το πρώτο συγκεκριμένο βήμα προς μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία». Η πρόταση οδήγησε στο σχηματισμό της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) από τη Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες. Στους δημιουργούς και υποστηρικτές συγκαταλέγονται οι Ζαν Μονέ, Ρομπέρ Σουμάν, Πωλ-Ανρί Σπάακ και Αλτσίντε ντε Γκάσπερι. Η Κοινότητα ιδρύθηκε με τη Συνθήκη των Παρισίων (υπογραφή 18.4.1951) στις 23 Ιουλίου 1952 και θεωρείται η απαρχή της δημιουργίας της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πριν πάμε να ψηφίσουμε να σκεφτούμε ότι η Ευρώπη έζησε την μεγαλύτερη ειρηνική περίοδο από την τελευταία εποχή που το Γερμανικό ναζιστικό καθεστώς αιματοκύλησε την Ευρώπη με πάνω από πενήντα εκατομμύρια νεκρούς. Η σημερινή Ευρώπη των τραπεζών και της οικονομικής ελίτ δεν είναι η δική μας Ευρώπη, της αλληλεγγύης και των λαών.
