Ιστορίες διατροφής: Σύκο – από το συκώτι στον συκοφάντη

Της Μαριαλένας Χαραλαμποπούλου

Γεωπόνος, 
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α

Το σύκο έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία και τον πολιτισµό της Ελλάδος. Με εξαίρεση την ιερή ελιά, το σύκο ήταν από τα πιο πολύτιµα φρούτα στην αρχαιότητα και κυρίως στην Αττική.

Λέγεται µάλιστα, ότι ένας από τους λόγους που ώθησαν τον Ξέρξη να κατακτήσει την Ελλάδα, ήταν τα ξακουστά σύκα της χώρας, κυρίως τα Αττικά σύκα.

Οι Πέρσες µπορούσαν να καταναλώνουν µόνο αποξηραµένα σύκα και ο Ξέρξης επιθυµούσε να έχει στην διάθεσή του και νωπά.

Σύµφωνα µε την ελληνική µυθολογία, ο Τιτάνας Συκεύς, προκειµένου να γλιτώσει από τον θυµό και την καταδίωξη του Δία, κρύφτηκε στο χώµα µε την βοήθεια της µητέρας του Γαίας. Σε εκείνο το σηµείο βλάστησε και η πρώτη συκιά.

Ευρήµατα αποδεικνύουν την ύπαρξη του σύκου στην Μινωική και Βυζαντινή εποχή και µάλιστα ως µια καθηµερινή τροφή. Ο Όµηρος αναφέρει πως όταν ο Οδυσσέας αποκαλύφθηκε στον πατέρα του, Λαέρτη, για να τον αναγνωρίσει του ανέφερε πως είχε λάβει ως δώρο από τον ίδιο, σαράντα συκιές.

Για τους αρχαίους πολιτισµούς της Μεσογείου αποτελούσε είδος πρώτης ανάγκης και κάποιες φορές αντικαθιστούσε ακόµα και το ψωµί.

Το άφηναν συνήθως να ξεραθεί στον ήλιο ή σε φούρνο και έτσι µπορούσε να διατηρηθεί για µεγάλο χρονικό διάστηµα.

Στην Αρχαία Ελλάδα, αποδιδόταν µεγάλη σηµασία στον καρπό της συκιάς, όχι µόνο για την διατροφή αλλά και για το εµπόριο και υπήρχαν αυστηρές διατάξεις που ρύθµιζαν την καλλιέργεια του.

Μάλιστα ο Σόλων είχε απαγορεύσει την εξαγωγή τους για να το απολαµβάνουν µόνο οι Αθηναίοι πολίτες. Επίσης, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούσαν τα σύκα και ως τροφή για τους χοίρους και τις χήνες. Από τις χήνες που τάιζαν µε σύκα, γινόταν το φουά γκρα (στα γαλλικά foie gras σηµαίνει «λιπαρό συκώτι»), ο οποίος ήταν ένας εκλεκτός µεζές τον οποίο γεύονταν από αρχαιοτάτων χρόνων.

Αργότερα, οι Ρωµαίοι το έµαθαν από τους Έλληνες και στην συνέχεια διαδόθηκαν η συνταγή και οι τεχνικές παρασκευής στη Γαλατία.

Τάιζαν τις χήνες µε ξερά σύκα ποτισµένα µε µέλι και γάλα και όταν τις έσφαζαν, έπαιρναν το συκώτι τους, που ήταν µέχρι και δέκα φορές πιο µεγάλο από το κανονικό.

Ειδικά το συκώτι που παραγόταν στην Αθήνα, ήταν φηµισµένο σε όλο τον αρχαίο κόσµο. Το υπερτροφικό συκώτι της χήνας αγαπήθηκε τόσο πολύ από τους προγόνους µας και καθιερώθηκε στην διατροφή τους σε τέτοιο βαθµό, που επηρέασε ακόµα και την γλώσσα: Στα αρχαία ελληνικά το συκώτι λέγεται ήπαρ. Το ήπαρ της χήνας που ήταν ταϊσµένη µε σύκα ονοµάστηκε «ήπαρ συκωτόν». Με τα χρόνια, το συκωτόν έγινε συκώτιον και τέλος συκώτι, λέξη που αντικατέστησε το ήπαρ.

 Συκοφάντης

Η προέλευση της λέξεως «συκοφάντης» προέρχεται από το σύκο και το ρήµα «φαίνω». Δεν έχει βρεθεί ακόµη πειστική εξήγηση για ποιο λόγο ονοµάστηκαν έτσι όσοι κατηγορούν ψευδώς τους γύρω τους.

Ο Ζηνόδωρος, γραµµατικός του 2ου αιώνα π.Χ., παρέθεσε δύο εκδοχές. Σύµφωνα µε την πρώτη, επειδή οι Αθηναίοι αγαπούσαν πολύ τα σύκα, υπήρχαν αρκετοί που πήγαιναν στους αγρούς και έβλεπαν αν ωρίµασαν. Όποιος έφερνε πρώτος την είδηση ότι τα σύκα της χρονιάς είχαν ωριµάσει, αυτός ονοµαζόταν αρχικά «συκοσκόπος» και αργότερα «συκοφάντης» και από εκεί µεταφορικά, ονοµάστηκε συκοφάντης όποιος «έχωνε την µύτη του» στην ιδιωτική ζωή των άλλων, όπως πριν ανασκάλευε τα κλαδιά της συκιάς για να δει αν ωρίµασε ο καρπός της.

Σύµφωνα µε την δεύτερη εκδοχή του Ζηνόδωρου, κάποτε είχε πέσει λιµός στην Αθήνα και ο Δήµος ενέκρινε ψήφισµα, που απαγόρευε την εξαγωγή σύκων. Όποιοι κατήγγειλαν άλλους ψευδώς ότι εξάγουν σύκα, ονοµάστηκαν συκοφάντες.

Το ελληνικό λεξικό Liddell-Scott αναφέρει και µια τρίτη εκδοχή, ότι συκοφάντες αρχικά ονοµάστηκαν εκείνοι που έσειαν την συκιά για να φανερωθούν τα σύκα που ήταν κρυµµένα στα ψηλά κλαδιά και στο πυκνό φύλλωµα και από εκεί µεταφορικά, όποιος ανάγκαζε µε απειλές τους πλούσιους να τους δίνουν χρήµατα.

Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί αλλά η πιο πειστική φαίνεται να είναι ότι συκοφάντες ονοµάζονταν αυτοί που αποκάλυπταν όσους είχαν σύκα κρυµµένα στα ρούχα τους, δηλαδή για όσους κατέδιδαν ασήµαντες πράξεις και στην συνέχεια έκαναν ψευδείς καταγγελίες. Η εκδοχή αυτή δεν είναι απίθανη, επειδή πράγµατι, στα συµπόσια πολλοί θα έφευγαν έχοντας κρύψει ξερά σύκα και άλλα τραγήµατα στο ιµάτιό τους.

Πέρα από το λεξιλογικό ενδιαφέρον, η Ελλάδα φηµίζεται για την ποιότητα των σύκων της, µε διάφορες ποικιλίες να καλλιεργούνται σε όλη την χώρα.

Το σύκο είναι «υπερτροφή» και το φρούτο που κλείνει κάθε καλοκαίρι. Εµείς βέβαια µπορούµε να το καταναλώνουµε όλο τον χρόνο αποξηραµένο!

Πηγή: Σαραντάκος, Ν. (2013). Οπωροφόρες λέξεις.

Εκδόσεις Κλειδάριθµος