Της Μαριαλένας Χαραλαμποπούλου
Επίσηµα έχουµε µπει στην άνοιξη, την εποχή της αναγέννησης και της ανανέωσης.
Η φύση ξυπνά, ο κόσµος µοιάζει να ζωντανεύει µε ζωηρά χρώµατα και γλυκά αρώµατα και «λιλιπούτειοι εργάτες» αρχίζουν να τριγυρνούν ανάµεσα στα λουλούδια και τα φυτά για να επιτελέσουν ένα εξαιρετικά σηµαντικό έργο που λέγεται επικονίαση.
Επικονίαση ονοµάζεται η διαδικασία µέσω της οποίας πραγµατοποιείται η γονιµοποίηση των φυτών και είναι µία θεµελιώδης διαδικασία για την επιβίωση των οικοσυστηµάτων.
Για να γίνει η γονιµοποίηση, θα πρέπει να µεταφερθούν οι γυρεόκοκκοι από τους ανθήρες στο στίγµα του υπέρου.
Η διαδικασία επιτυγχάνεται κυρίως µε τα έντοµα, τον αέρα, τα πουλιά, το νερό, τις νυχτερίδες και άλλα ζώα.
Τα έντοµα ή τα ζώα που βοηθούν στην µεταφορά της γύρης, ονοµάζονται «επικονιαστές».
Με την επικονίαση εξασφαλίζεται η παραγωγή των περισσοτέρων γεωργικών προϊόντων, αφού εκτιµάται ότι το 70% των σηµαντικότερων καλλιεργειών παγκοσµίως εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό, από τα έντοµα-επικονιαστές.
Η επικονίαση βελτιώνει την απόδοση των καλλιεργειών και την ποιότητα των φρούτων, λαχανικών, ξηρών καρπών και σπόρων.
Καλλιέργειες που εξαρτώνται από την επικονίαση των εντόµων είναι:
- Μήλα, πορτοκάλια, φράουλες, βερίκοκα, κεράσια
- Φασόλια, αγγούρια, κολοκύθες
- Βότανα όπως ο βασιλικός, το θυµάρι και το χαµοµήλι
- Καλλιέργειες όπως η ντοµάτα, το πιπέρι και τα εσπεριδοειδή αποκοµίζουν επίσης οφέλη από την επικονίαση.
Η διατήρηση της βιοποικιλότητας του φυσικού περιβάλλοντος εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από τα έντοµα-επικονιαστές, τα οποία είναι ζωτικής σηµασίας για τα οικοσυστήµατα, την επισιτιστική ασφάλεια, τα φάρµακα και την ευηµερία.
Ο πιο «διάσηµος» επικονιαστής
Η µέλισσα ζει στην Γη το λιγότερο 15 εκατοµµύρια χρόνια και θεωρείται από τους πιο παλαιούς κατοίκους του πλανήτη, που εξακολουθεί να υπάρχει µέχρι και σήµερα.
Ο άνθρωπος από πολύ νωρίς προσπάθησε να εκµεταλλευτεί την µέλισσα. Σπηλαιογραφίες από την Ισπανία πριν από 8000 χρόνια, απεικονίζουν έναν άνθρωπο να συλλέγει µέλι από άγριο µελίσσι!
Αρχαίοι Έλληνες, Σουµέριοι και Κινέζοι χρησιµοποιούσαν τα προϊόντα της για θεραπευτικούς λόγους. Το µέλι υπήρξε για χιλιάδες χρόνια το µοναδικό φυσικό γλυκαντικό στον πλανήτη µέχρι την ανακάλυψη της ζάχαρης.
Από την αρχαιότητα οι πρόγονοι µας γνώριζαν πολύ καλά την αξία της µέλισσας και την τιµούσαν µε θρησκευτική ευλάβεια, αποδίδοντας της θεϊκές ιδιότητες.
Μέλισσα λεγόταν η νύµφη, στην οποία η Ρέα παρέδωσε νήπιο τον «Κρητογεννή» Δία, τον οποίο ανέθρεψε µε γάλα και µέλι στο Δικταίο άντρο της Κρήτης.
Μέλισσες λέγονταν οι ιέρειες της θεάς Δήµητρας.
Μέλισσα λεγόταν και η νύµφη που ανακάλυψε την τέχνη της µελισσοκοµίας και την παρασκευή του υδρόµελου. Εκείνη την δίδαξε στον ηµίθεο Αρισταίο, ο οποίος µε την σειρά του µετέδωσε αυτήν την γνώση στους ανθρώπους.
Οι µέλισσες είναι από τα πιο εργατικά πλάσµατα και προσφέρουν στους ανθρώπους ένα σύνολο από χρήσιµα προϊόντα, όπως το µέλι, η πρόπολη, το κερί, ο βασιλικός πολτός, η γύρη, το δηλητήριο όµως η σηµαντικότερη ωφέλεια που προσφέρουν στον πλανήτη µας, είναι η επικονίαση.
Είναι οι πιο διάσηµοι επικονιαστές αφού αποτελούν το 80% περίπου των επικονιαστικών εντόµων.
Από τις 100 πιο σηµαντικές φυτικές καλλιέργειες παγκοσµίως που επικονιάζονται από τις µέλισσες, οι 71 θα εξαφανιστούν εάν πάψουν να υπάρχουν µέλισσες.
Καρποί όπως µήλα, φράουλες και αµύγδαλα, πολλά λαχανικά, ξηροί καρποί, φυτά όπως η ελαιοκράµβη και ο ηλίανθος, κόκκοι καφέ και κακάο, το τσάι αλλά και καλλιέργειες για ζωοτροφές θα εµφάνιζαν απότοµη πτώση.
Εκατοµµύρια άνθρωποι και ζώα θα υπέφεραν από στέρηση τροφής αφού το 1/3 των καλλιεργειών βασίζονται στην επικονίαση.
Στην Ευρώπη, πάνω από 4000 είδη λαχανικών µεγαλώνουν χάρη στην ακούραστη δουλειά των µελισσών.
Η παγκόσµια επικονίαση καλλιεργειών από τις µέλισσες εκτιµάται ότι αξίζει 170 δισ. δολάρια ετησίως.
Κατά την διάρκεια ενός έτους, µια µέλισσα πραγµατοποιεί περίπου ένα εκατοµµύριο πτήσεις, για την συλλογή της τροφής της και έτσι γονιµοποιεί ισάριθµα φυτά και καρποφόρα δέντρα.
Πετώντας από άνθος σε άνθος, µεταφέρουν την γύρη από τους ανθήρες στο στίγµα του άνθους, βοηθώντας στην επικονίαση των φυτών.
«Για την µέλισσα, ένα λουλούδι είναι η πηγή της ζωής και για το λουλούδι, η µέλισσα είναι ο αγγελιοφόρος της αγάπης» όπως περιέγραψε ο ποιητής Χαλίλ Γκιµπράν.
Η µέλισσα και η κοινωνία της
Η κυψέλη είναι το σπίτι της µέλισσας. Εκεί κατοικεί η βασίλισσα, η οποία είναι η µητέρα όλων των µελισσών και οι εργάτριες-µέλισσες.
Μια µέλισσα δεν µπορεί να επιβιώσει µόνη της. Γι’ αυτό, το µελίσσι θα πρέπει να εκλαµβάνεται σαν µια οντότητα, δηλαδή είναι ένας «υπερ-οργανισµός».
Τα κύτταρα είναι οι µέλισσες, τα όργανα είναι οι ‘κάστες’ (δηλαδή η βασίλισσα, οι εργάτριες- µέλισσες και οι κηφήνες), ο σκελετός είναι η κηρήθρα.
Κύρια αποστολή της βασίλισσας είναι η ωοτοκία και η διατήρηση της συνοχής του σµήνους. Στέλνοντας «σήµατα» µέσω φεροµονών που εκκρίνονται από το σώµα της, εξασφαλίζεται η καλή επικοινωνία µεταξύ των εργατριών – µελισσών.
Αποστολή των κηφήνων είναι η γονιµοποίηση της βασίλισσας.
Στην κοινωνία του µελισσιού, η πιο πολυπληθής τάξη είναι οι εργάτριες-µέλισσες, οι οποίες ανάλογα µε την ηλικία και τις δεξιότητες είναι υπεύθυνες για διάφορες εργασίες, όπως ο καθαρισµός της κυψέλης και των κελιών, η περιποίηση της βασίλισσας και του γόνου, η κατασκευή νέων κηρηθρών, η φρούρηση της κυψέλης και η συλλογή και επεξεργασία τροφής.
Η εργάτρια – µέλισσα επιχειρεί το πρώτο ταξίδι συλλογής κατά την 17η ηµέρα της ζωής της και από εκείνη την ηµέρα µέχρι και το τέλος της, θα είναι συλλέκτρια, νέκταρος, γύρης και πρόπολης.
Οι µεγαλύτερες σε ηλικία µέλισσες γίνονται φρουροί και αν αντιληφθούν ότι η κυψέλη διατρέχει κίνδυνο, την υπερασπίζονται µε αυταπάρνηση, πολύ συχνά µε τίµηµα την ίδια τους την ζωή.
Τα προϊόντα της µέλισσας
Το µέλι αποτελεί το κυριότερο προϊόν της µελισσοκοµίας. Για να παραχθεί 1 κιλό µέλι χρειάζονται 1.000.000 λουλούδια και 50.000 πτήσεις µελισσών. Κάθε κυψέλη µπορεί να παράγει έως και 20 κιλά µέλι ετησίως.
Στην χώρα µας παράγονται κάθε χρόνο 12.000 τόνοι µέλι, από περισσότερους από 25.000 παραγωγούς και 1,5 εκατοµµύριο µελίσσια.
Ενδεικτικά, για µισό κιλό µέλι πρέπει να εργαστούν 6.000 µέλισσες, να ταξιδέψουν µέχρι και 90.000 χλµ. και να επισκεφτούν 2 εκατοµµύρια λουλούδια, ώστε να συγκεντρώσουν το απαραίτητο νέκταρ για το µέλι αυτό.
Μια µέλισσα θα συλλέξει κατά την διάρκεια της ζωής της 0,5 έως 1 γραµ. µέλι και είναι τα µοναδικά έµβια όντα µαζί µε τον άνθρωπο, που µεταποιούν την πρώτη ύλη και την παρασκευάζουν σε έτοιµη τροφή.
Εκτός από το µέλι, το οποίο είναι πλήρης τροφή και µπορεί να διατηρηθεί σφραγισµένο στην κηρήθρα για χιλιάδες χρόνια, οι µέλισσες µάς δίνουν πρόπολη, βασιλικό πολτό, κερί και γύρη, τα οποία χρησιµοποιούνται στην βιοµηχανία φαρµάκων και καλλυντικών καθώς και στην διατροφή του ανθρώπου ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει ενδιαφέρον στην έρευνα για την επίδραση που έχει το δηλητήριο της µέλισσας στην θεραπεία διαφόρων ασθενειών.
Το µέλι χρησιµοποιείται από παλιά ως παραδοσιακό «φάρµακο» για την επούλωση των εσωτερικών και εξωτερικών πληγών, ως καταπραϋντικό, καθαρτικό, καρδιοπροστατευτικό, ηπατοπροστατευτικό, χαλαρωτικό, κ.ά.
Έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι ευεργετικές του ιδιότητες οφείλονται στην αντιβακτηριακή, αντιοξειδωτική και αντιφλεγµονώδη δράση του.
Το υδρόµελι
Το υδρόµελι, γνωστό και ως υδρόµελο, είναι ένα αλκοολούχο ποτό που παρασκευάζεται από την ζύµωση νερού και µελιού. Η µοναδικότητά του έγκειται στο γεγονός ότι τα σάκχαρα που ζυµώνονται προέρχονται αποκλειστικά από το µέλι.
Σε ορισµένες παραλλαγές, µπορεί να περιέχει φρούτα, µπαχαρικά, σπόρους ή και λυκίσκο.
Το υδρόµελι έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία, µε την παρασκευή του να καταγράφεται από την αρχαιότητα σε Ευρώπη, Αφρική και Ασία.
Στην Ασία, ευρήµατα από το 6500-7000 π.Χ. σε αγγεία στην βόρεια Κίνα µαρτυρούν την χρήση µελιού, ρυζιού και φρούτων για την παραγωγή ενός αντίστοιχου ζυµωµένου ποτού.
Στην αρχαία Ελλάδα, το υδρόµελι ήταν ιδιαίτερα δηµοφιλές και γίνεται αναφορά από τον Όµηρο ως «νέκταρ», το ποτό των θεών του Ολύµπου.
Οι νεόνυµφοι, για έναν µήνα µετά την γαµήλια τελετή, έπιναν κρασί από µέλι, το «υδρόµελι» για καλή τύχη και ευτυχία.
Έτσι προέκυψε και η φράση «µήνας του µέλιτος» που αναφέρεται στις ολιγοήµερες διακοπές µετά την γαµήλια τελετή, τότε που είναι όλα «γλυκά σαν µέλι».
Η «Κυψέλη»
Η «Κυψέλη» στους Βασιλικούς Κήπους του Λονδίνου (Kew Gardens), είναι ένα σύγχρονο έργο τέχνης που αναπαριστά την ζωή των µελισσών µέσα στην κυψέλη και αναδεικνύει τον ζωτικό τους ρόλο στην επικονίαση των καλλιεργειών.
Η «Κυψέλη» είναι µια εντυπωσιακή εγκατάσταση στην καρδιά ενός λιβαδιού µε αγριολούλουδα και αποτελεί ένα από τα πιο πολυφωτογραφηµένα σηµεία στους Κήπους.
Είναι σχεδιασµένο από τον καλλιτέχνη Wolfgang Buttress και είναι ένας φόρος τιµής στις µέλισσες.
Η εγκατάσταση έχει ύψος 17 µέτρα, αποτελείται από 170.000 κοµµάτια αλουµινίου, 1.000 φωτάκια LED και συνδέεται ηλεκτρονικά µε µια πραγµατική κυψέλη.
Στο εσωτερικό της κυψέλης υπάρχουν µικροτσίπ που ανιχνεύουν την κίνηση των µελισσών και µέσω ενός ειδικού µηχανισµού ενεργοποιούν, µέσα στην τεχνητή «Κυψέλη», ένα φωτεινό και ηχητικό τοπίο.
Όσο πιο έντονη είναι η κινητικότητα των µελισσών εντός της κυψέλης, τόσο πιο γρήγορα εναλλάσσονται τα φώτα και οι ήχοι που µιµούνται το βουητό των µελισσών.
«Μέλισσα θεόρατη»
Στην Αγγλία, τo 2013, αλυσίδα καταστηµάτων τροφίµων, για να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώµη σχετικά µε τον ρόλο των εντόµων-επικονιαστών, αφαίρεσε προσωρινά όλα τα προϊόντα που προέρχονταν από φυτά τα οποία εξαρτώνταν από τους επικονιαστές.
Το αποτέλεσµα ήταν, από τα 453 προϊόντα να αφαιρεθούν τα 237 – δηλαδή το 52% των προϊόντων του καταστήµατος.
Για να καταλάβουµε πόσο σηµαντική είναι η επικονίαση και η αλληλεπίδραση της µέλισσας για την φύση και τον άνθρωπο, αρκεί να σκεφτούµε να λείπουν από το τραπέζι µας τρόφιµα που είναι απαραίτητα για την επιβίωσή µας.
Ας είµαστε ευγνώµονες λοιπόν στην κοινωνία των µελισσών γι’ αυτά που τόσο απλόχερα µας προσφέρει.
Κάθε χρόνο, στις 20 Μαΐου, έχει οριστεί να εορτάζεται η Παγκόσµια Ηµέρα της Μέλισσας.
Πηγές:
* Γεωπόνος,
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α
