Της Μαριαλένας Χαραλαμποπούλου
H εφεύρεση του σύγχρονου ψυγείου δεν είναι το έργο ενός και µόνο ατόµου, αλλά το αποκορύφωµα πολλαπλών καινοτοµιών και εξελίξεων µε την πάροδο του χρόνου. Στον σηµερινό κόσµο, η οικιακή ψύξη παίζει ζωτικό ρόλο στην συντήρηση των ευπαθών τροφίµων, στην παράταση της διάρκειας ζωής τους και στην µείωση των αποβλήτων. Το ψυγείο, επαγγελµατικό ή οικιακό, είναι αναπόσπαστο µέρος της σύγχρονης ζωής και από τις πιο σηµαντικές εφευρέσεις.
Πριν από την εφεύρεση των ψυγείων, ο άνθρωπος για τη συντήρηση της τροφής του, χρησιµοποιούσε φυσικές µεθόδους. Tα τρόφιµα συντηρούνταν µέσα σε αλάτι (παστό κρέας, παστό ψάρι, παστή ρέγκα και µπακαλιάρος) ή µε κάπνισµα (όπως ο καπνιστός σολοµός, καπνιστό λουκάνικο κ.λπ.) ή µε αποξήρανση (π.χ. αποξηραµένα φρούτα και λαχανικά).
Για την συντήρηση της τροφής του σε χαµηλές θερµοκρασίες, ο άνθρωπος χρησιµοποίησε το χιόνι, τον φυσικό πάγο, το κρύο νερό της θάλασσας, των λιµνών ή των ποταµών αλλά και τα βαθιά πηγάδια.
Ο Τόµας Μουρ (Thomas Moore), αγρότης από το Μέριλαντ, εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο «ψυγείο» το 1803, παρόλο που η συσκευή που γνωρίζουµε σήµερα εµφανίστηκε για πρώτη φορά τον 20ό αιώνα
Οι πρώτες αποθήκες πάγου
Το 1700 π.Χ. στην Αρχαία Συρία εµφανίζονται οι πρώτες αποθήκες πάγου – χιονοαποθήκες.
Το 1000 π.Χ. οι Κινέζοι αποθήκευαν το χειµωνιάτικο χιόνι για να το χρησιµοποιήσουν το καλοκαίρι για την συντήρηση των τροφίµων τους.
Έτσι δηµιούργησαν τα «κελάρια χιονιού« όπου µετέφεραν από τις Κινέζικες οροσειρές χιόνι και πάγο.
Το 500 π.Χ. οι Ρωµαίοι και οι Έλληνες µετέφεραν χιόνι και πάγο από τα ψηλά βουνά στις πεδινές περιοχές και το αποθήκευαν σε ειδικές κατασκευές, που ήταν κοιλότητες σκαµµένες στο έδαφος και µονωµένες στα πλάγια µε σανίδες και άχυρο, όπου το χιόνι διατηρούνταν σε στερεά κατάσταση για µεγάλο χρονικό διάστηµα.
Για να επιτύχουν ακόµα καλύτερα αποτελέσµατα, δηλαδή για να επιµηκύνουν τον χρόνο «ψύξης» των αποθηκευµένων τροφίµων στις χιονοαποθήκες, τις κατασκεύαζαν πολύ κοντά (παρόχθια) σε λίµνες και ποτάµια.
Το 300 π.Χ. στις ερήµους του Ιράν και του Αφγανιστάν, οι Πέρσες δηµιούργησαν κωνοειδή κτίσµατα που έµοιαζαν µε αµµώδεις λοφίσκους, τα οποία ονόµαζαν «γιακάλ» (yakhchāl) και τα χρησιµοποιούσαν ως «ψυγεία».
Είχαν ύψος 18 µέτρα και χωρητικότητα 5.000 κυβικών µέτρων. Σκοπός των Περσών ήταν να αποθηκεύουν παγωµένα νερά κατά την διάρκεια του καλοκαιριού για να συντηρούν τρόφιµα, κρέας και γαλακτοκοµικά προϊόντα, µέσω της εξάτµισης του νερού.
Πολλά κτίσµατα είχαν δικά τους κανάλια, µέσω των οποίων µεταφέρονταν παγωµένα νερά τον χειµώνα, από τα γειτονικά βουνά, όπου και παρέµεναν τους θερινούς µήνες.
Η εξέλιξη της τεχνητής ψύξης
Κατά τον 19ο αιώνα, οι πόλεις άρχισαν να αναπτύσσονται, η οικονοµική κατάσταση του γενικού πληθυσµού βελτιώθηκε και η ζήτηση των καταναλωτών για φρέσκα τρόφιµα, κρέατα, ψάρια, γάλα κ.λπ. αυξήθηκε.
Η συντήρηση των τροφίµων και ο φυσικός τρόπος ψύξης (χιόνι, πάγος) δεν επαρκούσε για να υποστηρίξει τις ανάγκες των αστικών κέντρων και πόλεων σε τρόφιµα.
Η ιδέα του ψυγείου, όπως το ξέρουµε σήµερα, γεννήθηκε µια χειµωνιάτικη µέρα του 1748 στο πανεπιστήµιο της Γλασκόβης από τον Σκωτσέζο ιατρό, χηµικό και γεωπόνο, Ουίλιαµ Κάλεν (William Cullen), πατέρα «των αρχών της τεχνητής ψύξης» που πειραµατιζόταν µε την εξάτµιση αιθυλικού αιθέρα στο κενό, προαναγγέλλοντας την ψύξη ατµού.
Η εφεύρεσή του µπορεί να µην είχε άµεσες πρακτικές εφαρµογές αλλά το πρωτοποριακό κατόρθωµά του, τον 19ο αιώνα θα αναδιαµορφωνόταν και θα χρησιµοποιούνταν στην παραγωγή εµπορικών ψυγείων.
Δεκάδες ερευνητές βελτίωσαν την ανακάλυψή του και το 1805, άρχισαν να λειτουργούν τα πρώτα πειραµατικά µηχανήµατα τεχνητής ψύξης µε συµπίεση αιθέρα.
Ο Τζέικοµπ Πέρκινς (Jacob Perkins) το 1834 κατασκεύασε το πρώτο ψυγείο µε συµπιεστή ατµών.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο Αµερικανός γιατρός, Τζον Γκόρι (John Gorrie), βελτίωσε αυτό το ψυγείο, δηµιουργώντας το πρώτο ψυκτικό µηχάνηµα για την διατήρηση πάγου και πρώτων υλών και το χρησιµοποίησε στο νοσοκοµείο που εργαζόταν.
Το ηλεκτρικό ψυγείο λέγεται ότι εφευρέθηκε το 1914 από τον Ναθαναήλ Γουέιλς (Nathaniel B. Wales) στο Ντιτρόιτ του Μίσιγκαν προσπαθώντας να φτιάξει ένα απλό ηλεκτρικό ψυγείο για οικιακή χρήση ή από την Φλόρενς Πάρπαρτ (Florence Parpart) η οποία ήταν η πρώτη που χρησιµοποίησε ηλεκτρικό συµπιεστή για την λειτουργία του ψυγείου.
Το πρώτο ηλεκτρικό ψυγείο επινοήθηκε από την εταιρεία General Electric το 1927 και κόστιζε τότε 520 δολάρια (πάνω από 7.000 δολάρια σε σηµερινή αξία). Αυτό το ψυγείο ονοµάστηκε «Monitor-Top» και έβαλε τις βάσεις για την αισθητική του ψυγείου µέχρι την δεκαετία του 1940.
Με τον καιρό τα ηλεκτρικά ψυγεία εξελίχθηκαν, έτσι σήµερα στην αγορά κυκλοφορούν ψυγεία µε κατάψυξη και κάποια άλλα έχουν και περιφερειακούς µηχανισµούς. Τα πρώτα ηλεκτρικά ψυγεία λειτουργούσαν µε φρέον, το οποίο όµως µεταγενέστερα αποδείχθηκε ότι προκαλεί την «τρύπα του όζοντος», οπότε απαγορεύθηκε η χρήση τους.
Στην χώρα µας το πρώτο ελληνικό ηλεκτρικό ψυγείο κυκλοφόρησε το 1952 από την Ιζόλα ΑΒΕ του Παναγιώτη Δράκου, από τους πρωτοπόρους της ελληνικής βιοµηχανίας.
Η Ιζόλα ΑΒΕ ιδρύθηκε το 1930 ως ένα µικρό σωληνουργείο ηλεκτρικών σωλήνων. Το 1951 παρήχθη η πρώτη ηλεκτρική κουζίνα και το 1952 το πρώτο ηλεκτρικό ψυγείο.
Η Ιζόλα διέκοψε οριστικά την λειτουργία της το 1986.
Ο παγοπώλης και οι «παγωνιέρες»
Την δεκαετία του 1950, ο ηλεκτροδοτούµενος πληθυσµός της χώρας ήταν µόνο το 50-55% του συνόλου.
Ακόµα και στις πόλεις και τις κωµοπόλεις που διέθεταν ηλεκτρικό, οι περισσότεροι χρησιµοποιούσαν τις «παγωνιέρες» (τα ψυγεία πάγου της εποχής), επειδή το ηλεκτρικό ρεύµα ήταν ακριβό.
Τα ψυγεία ήταν ξύλινα και χωρίζονταν σε τρία µέρη:
Στο επάνω τµήµα τοποθετούσαν τον πάγο και στην ίδια θήκη υπήρχε ένα ντεπόζιτο στο οποίο έβαζαν νερό για να κρυώνει, για να έχουν παγωµένο νερό.
Το κρύο νερό το έπαιρναν από ένα βρυσάκι που είχε το ψυγείο εξωτερικά.
Το µεσαίο τµήµα ήταν το κύριο µέρος του ψυγείου, εκεί που έβαζαν τα τρόφιµα για να συντηρούνται και το κάτω τµήµα είχε ένα συρτάρι (µε εξωτερική βρυσούλα) για να µαζεύει η νοικοκυρά τα νερά από τον πάγο που έλιωνε σιγά-σιγά.
Η ψυκτική ικανότητα του ψυγείου πάγου, διαρκούσε συνήθως µία ηµέρα, αφού ο πάγος έλιωνε και έπρεπε να προστεθεί νέος.
Ο παγοπώλης περνούσε µία φορά την ηµέρα και σε περιόδους καύσωνα, µπορεί και δύο φορές.
Το επάγγελµα του παγοπώλη, εκείνη την εποχή, είχε ξεχωριστή θέση. Ήταν εποχικό και άρχιζε από τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο.
Ο παγοπώλης συνήθως ήταν πλανόδιος µε µεταφορικό µέσο ένα καρότσι- πλατφόρµα ή µε µία τρίτροχη µοτοσυκλέτα µεταφέροντας από τα παγοποιεία τον πάγο που µοίραζε στα σπίτια και καταστήµατα. Για να µην λιώνει ο πάγος, τον σκέπαζαν µε τσουβάλια ή χοντρά πανιά και ο διανοµέας έπρεπε να είναι γρήγορος στην δουλειά του.
Για να µην παγώνουν τα χέρια του, φορούσε χοντρά γάντια και για εργαλεία είχε ένα πριόνι, για να κόβει τον πάγο κι ένα γάντζο µε τον οποίο χτυπούσε την παγοκολόνα για να σπάσει και να παραδώσει στον πελάτη το κοµµάτι πάγου που ήθελε.
Η νοικοκυρά ή ο καταστηµατάρχης έπαιρνε το κοµµάτι πάγου µε ένα βρεγµένο πανί και το τοποθετούσε στο επάνω µέρος του ξύλινου ψυγείου. Τα νερά που έτρεχαν, όταν έλιωνε ο πάγος, έψυχαν τις επιφάνειες του ψυγείου (από λαµαρίνα) κι έτσι τα φαγητά διατηρούνταν παγωµένα.
Το επάγγελµα του παγοπώλη άνθισε µέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960, ενώ από το 1970 και µετά κυριάρχησαν τα ηλεκτρικά ψυγεία, που στο µεταξύ είχαν γίνει πιο προσιτά και η εικόνα του παγοπώλη που αφήνει τον πάγο έξω από το σπίτι σιγά-σιγά εξαφανίστηκε από την ζωή µας.
Τα παγοποιεία σήµερα µπορεί να µην µοιράζουν τον πάγο τους για τα ψυγεία µας, όµως τροφοδοτούν καταστήµατα που τον χρειάζονται (καφετέριες που χρησιµοποιούν παγάκια για τα διάφορα ποτά, ψαράδικα, κ.λπ.).
Ένας κόσµος χωρίς ψυγείο…
Η σύγχρονη ζωή µας είναι βασισµένη, σχεδόν εξ ολοκλήρου, στον ηλεκτρισµό και δύσκολα θα µπορούσαµε να φανταστούµε την καθηµερινότητά µας χωρίς το ψυγείο.
Η τεχνολογία της ψύξης και της κατάψυξης, επέφερε ριζική αλλαγή στην βιοµηχανία τροφίµων, στην συντήρηση και την µεταφορά τους και κατά συνέπεια, στις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων σε όλον τον κόσµο.
Εάν δεν είχε εφευρεθεί το ψυγείο, δεν θα υπήρχαν τα σούπερ µάρκετ όπως τα γνωρίζουµε σήµερα, µε τόσο µεγάλη ποικιλία προϊόντων.
Επίσης, δεν θα µπορούσαµε να αποθηκεύουµε και να συντηρούµε τρόφιµα ούτε θα υπήρχαν εισαγόµενα είδη!
Στον κλάδο των µεταφορών υπάρχουν τα φορτηγά ψυγεία, τα οποία µεταφέρουν κρέατα, λαχανικά, φρούτα, γαλακτοκοµικά προϊόντα και άλλα ευπαθή τρόφιµα σε όλο τον κόσµο διασφαλίζοντας την ασφαλή παράδοσή τους στους καταναλωτές.
Παρόλο που η ψύξη δεν καταστρέφει τους µικροοργανισµούς, τους θέτει σε κατάσταση αδράνειας, επιτρέποντας την συντήρηση των τροφίµων για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα.
Η χρησιµότητα όµως της ψύξης και της κατάψυξης δεν σταµατά στην διατροφή.
Ας σκεφτούµε τις φοβερές δυνατότητες που έδωσε η τεχνητή ψύξη στην έρευνα και στην επιστήµη!
Τα µικροβιολογικά εργαστήρια και τα νοσοκοµεία θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσουν χωρίς ψυγεία, αφού µέσα σε αυτά συντηρούνται φάρµακα, ιοί και βακτήρια για επιστηµονικές µελέτες, όργανα για µεταµοσχεύσεις, φιάλες µε αίµα για τις µεταγγίσεις, κ.ά.
Η τεχνητή ψύξη είναι αναµφισβήτητα από τις σηµαντικότερες εφευρέσεις όλων των εποχών, που κυριολεκτικά µεταµόρφωσαν τον κόσµο µας!
Η συµβολή του ψυγείου είναι παγκοσµίως αναγνωρισµένη και η αλήθεια είναι ότι αυτή η σηµαντική ανακάλυψη δεν έχει τιµηθεί µε κάποιο συγκεκριµένο βραβείο!
Βιβλιογραφία:
- Peavitt, H. (Nov 15, 2017). Refrigerator: The Story of Cool in the Kitchen. Reaktion Books
- The Editors of Encyclopaedia Britannica (Jul 14, 2020). Refrigeration. [britannica.com/technology/refrigeration]
- Σαρησάββα Β. (2000). Παραδοσιακά Επαγγέλµατα, εκδ. Μαλλιάρης, Αθήνα
* Γεωπόνος,
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α
