Στη σκλαβωμένη Ελλάδα, όπως ήδη αναφέρθηκε, υπήρξαν οι προεπαναστατικές κινήσεις και οι διεργασίες, με τη σημερινή ορολογία, που προετοίμασαν και διαμόρφωσαν τους όρους για τον ξεσηκωμό.
Πρωταγωνιστικός ήταν ο ρόλος των λεγόμενων «κλεφτών και αρματολών», από τους οποίους προήλθε και η άτυπη στρατιωτική ηγεσία της Επανάστασης. Ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης και ο Ανδρούτσος αποτελούν κορυφαία, χαρακτηριστικά παραδείγματα, αλλά ο σχετικός κατάλογος είναι ατέλειωτος. Αυτοί δε μάλλον δεν είχαν τα περιθώρια, την πρακτική δυνατότητα, αλλά και το πνευματικό υπόβαθρο, λόγω των συνθηκών ζωής τους, για να μελετήσουν το Βολταίρο και να αντλήσουν έμπνευση.
Η πραγματικότητα της σκλαβωμένης Ελλάδας, δεν τους άφηνε άλλα περιθώρια, παρά για ένα σκληρό αγώνα επιβίωσης, σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Σε αυτό τον αγώνα χρειάστηκε να επιστρατεύσουν και πανουργία ή διπλωματικότητα, με σημερινούς όρους, κινούμενοι ανάμεσα στην παραβατικότητα και την προσφορά υπηρεσιών σε διάφορους πασάδες, αξιοποιώντας έντεχνα τις προσωπικές φιλοδοξίες ορισμένων εξ αυτών, που τους έφερνε σε αντιπαράθεση ή και πολεμική σύγκρουση με την κεντρική Οθωμανική Διοίκηση, δηλαδή τον Σουλτάνο.
Λειτουργώντας με το πολύ ισχυρό ένστικτο τους, αντιλαμβάνονταν πως αυτές οι «εμφύλιες συγκρούσεις», δημιουργούσαν το υπόβαθρο για τη βαθμιαία αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εντείνοντας την εικόνα αποσύνθεσης από άλλες αιτίες, όπως το αναποτελεσματικό και αναχρονιστικό σύστημα διοίκησης.
Η περίπτωση του Αλή Πασά, στα Ιωάννινα, είναι η πλέον χαρακτηριστική. Στην Αυλή του θήτευσαν κορυφαίες μορφές της Επανάστασης, όπως ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Κατσαντώνης, αλλά και ο γιατρός και μετέπειτα πολιτικός και πρωθυπουργός, στην απελευθερωμένη Ελλάδα, Ιωάννης Κωλέττης. Η «ανταρσία» του Αλή, μιας ενδιαφέρουσας, όσο και άκρως αντιφατικής προσωπικότητας, εναντίον του Σουλτάνου συνέπεσε με την έξαρση της προεπαναστικής φάσης και την κορύφωση των προετοιμασιών για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Κι αυτή η σύμπτωση αποτελούσε σίγουρα, μια ευτυχή συγκυρία.
Αλλωστε, καμιά κίνηση απ` έξω, δε θα είχε την παραμικρή ελπίδα επιτυχίας, αν το έδαφος στη σκλαβωμένη Ελλάδα, δεν ήταν έτοιμο να καρπίσει. Η περίπτωση του Παπαφλέσσα είναι απολύτως ενδεικτική. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία από τον Αναγνωσταρά, εκ των ιδρυτικών μελών της οργάνωσης, των αποτελούντων τον Ελληνισμό της Διασποράς. Ο ίδιος, είχε βιώσει από μικρό παιδί τη σκλαβιά και είχε φτάσει σε τέτοιο επίπεδο συνειδητοποίησης, ώστε να αποδεχθεί αμέσως και ασμένως την πρόκληση, σαν έτοιμος από καιρό. Ο ρόλος του, όπως περιγράφεται στην ιστοριογραφία, ήταν πρωταγωνιστικός στον ξεσηκωμό του Μοριά.
Ηταν καθοριστικός επίσης, στο να πειστούν και οι «κεφαλές» του υπόδουλου Ελληνισμού, προεστοί και πρόκριτοι, να συμμετάσχουν στον Αγώνα. Η περίπτωση των τελευταίων, όπως και των πλοιοκτητών στα νησιά, προσφέρεται για χρήσιμα συμπεράσματα.
