Η περίπτωση του ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει πολλές ομοιότητες (ως προς την εξέλιξη και την ανθεκτικότητα των δεσμών) με εκείνη του μεγάλου της αντιπάλου, της ΝΔ, αλλά και κάποιες διαφορές.
Δεν είναι μόνο ότι το ΠΑΣΟΚ δεν άντεξε στην κρίση και κατέρρευσε. Σε αυτό θα χρειαστεί να επανέλθουμε. Μια σημαντική διαφορά είναι πως ο ιδρυτής του, δεν το εγκατέλειψε. Παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του, οδηγός και διαμορφωτής. Ιδιαίτερη σημασία έχει πως παρέμεινε στο «τιμόνι» και στην πιο δύσκολη φάση, όταν το ΠΑΣΟΚ έχασε την εξουσία, αλλά και βρέθηκε ηθικά βαλλόμενο και ποινικά υπόλογο. Η συνέχιση της παρουσίας του ηγέτη και ιδρυτή του, στην περίοδο εκείνη της οριακής, υπαρξιακής σχεδόν, δοκιμασίας, ήταν καθοριστική, για την υπερνίκηση και εκείνης της τεράστιας δυσκολίας, που κατέληξε στη θριαμβευτική επάνοδο στην εξουσία και τη διατήρηση σε αυτήν, άλλα 11 χρόνια.
Η παρουσία του ιδρυτή και ιστορικού του ηγέτη, επί τόσο μακρύ διάστημα, συνέβαλε καθοριστικά ώστε το ΠΑΣΟΚ να παραμείνει ισχυρή, πλειοψηφική δύναμη και μετά τη δική του «έξοδο». Αιωρείται τα τελευταία χρόνια ένα ερώτημα: Αν δε μεσολαβούσε η κρίση και αν δεν ήταν κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, αυτή που έβαλε τη χώρα στη μέγγενη της μνημονιακής επιτήρησης, θα επερχόταν η κατάρρευση ή η Χαριλάου Τρικούπη θα παρέμενε ο ένας από τους δύο πόλους ενός πανίσχυρου και «αιωνόβιου» δικομματισμού;
Προφανώς, με τα ΑΝ δε γράφεται ιστορία. Πάντως, αν θα αποτολμούσαμε κάποια πρόβλεψη, είναι πολύ πιθανό και το ΠΑΣΟΚ, αν δε μεσολαβούσε αυτή η διπλή συνθήκη που περιγράψαμε, να παρέμενε ο έτερος πόλος του δικομματισμού. Τούτο δε το βασίζουμε στη διαπίστωση, ότι η διάρθρωση της πολιτικής ζωής, όπως είχε διαμορφωθεί από τις εκλογές του Νοεμβρίου 1977, είχε δημιουργήσει σταθερές ή ακόμη και συνήθειες, για την ανατροπή των οποίων θα έπρεπε να μεσολαβήσουν έκτακτες, οριακού χαρακτήρα, καταστάσεις.
Ακόμη και στον ΣΥΡΙΖΑ, άλλωστε, έχουν επίγνωση ότι, σε μια φυσιολογική εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων, θα ήταν πολύ δύσκολο για ένα κόμμα, που μόλις και μετά βίας εξασφάλιζε την είσοδο του στη Βουλή, να εκτοξευθεί μέσα σε έξη χρόνια, στη θέση του πλειοψηφούντος σχηματισμού, που για δύο έδρες δεν εξασφάλισε την αυτοδυναμία.
Τα ανωτέρω όμως, όσο και εύλογα αν τα αξιολογήσει κανείς, δεν αρκούν για να εξηγήσουν το φαινόμενο της κατάρρευσης ενός πάλαι ποτέ ισχυρού, προπάντων δε λαογέννητου Κινήματος, με πολύ βαθιές ρίζες στην κοινωνία, όπως και τους μαζικούς χώρους. Το τελευταίο, άλλωστε, είναι και το μόνο πεδίο όπου το σημερινό ΚΙΝΑΛ διατηρεί ισχυρά ερείσματα.
